Alternatieven voor roekenafschot

Zodra er economische belangen in het spel komen vindt de mens hierin al gauw een rechtvaardiging om andere belangen naar de achtergrond te schuiven. Zeer vaak is dit het geval ten aanzien van natuur en milieu. Daarbij wordt vaak niet verder gekeken dan de neus lang is, met als gevolg dat we nu al geconfronteerd worden met de gevolgen van ondoordacht handelen van vorige generaties; we hoeven alleen maar te denken aan de vele gifbelten die nu te voorschijn komen. Ook bij de behandeling van het probleem van wildschade in de landbouw kan men een ondoordacht en willekeurig beleid bespeuren. Wijdverspreid is de gedachte dat het terugdringen van aantallen van schadelijk geachte soorten de enige manier is om schade te beperken. Daarbij wordt er ten onrechte van uitgegaan dat met het doden van een aantal dieren ook inderdaad de nodige aantalsreductie wordt bereikt. Als er dan, ondanks het afschieten van schadelijke dieren, toch schade is, leidt dit maar al te gemakkelijk tot de conclusie dat er méér moeten worden geschoten. Alle aandacht wordt zo gericht op de bestrijding van de dieren, in plaats van op het beperken of voorkomen van schade - en dat is niet altijd hetzelfde. Veel te weinig wordt er gekeken naar de effectiviteit van verschillende verjaagmethodes.
Zeer duidelijk kwam dit naar voren bij de problemen rondom de roek.

De roek
De roek behoort tot de familie van de kraaiachtigen, net als de raaf, zwarte kraai, bonte kraai, kauw, ekster en vlaamse gaai. Zijn wetenschappelijke naam is Corvus frugilegus, Hij heeft een glimmend zwart verenkleed met een enigszins blauwe glans. Het belangrijkste onderscheid met de zwarte kraai is dat de snavelbasis en het voorste deel van de kop wit zijn. Jonge roeken hebben dit nog niet, en kunnen daardoor in het veld gemakkelijk verward worden met de zwarte kraai. De roek is ongeveer 46 cm lang, dus duidelijk groter dan de kauw, waarmee hij vaak samen in groepen voorkomt.
Roeken leven het hele jaar in groepen. In de herfst en winter verzamelen ze zich in hele grote groepen, waaronder veel roeken uit noordelijke landen, en zoeken gemeenschappelijke slaapplaatsen op, vaak samen met andere kraaiachtigen.
In de ochtend verdeelt de groep zich om te gaan fourageren.
In maart gaan de groepen hun eigen kolonie weer gebruiken om te nestelen. De nesten liggen meestal in de toppen van hoge bomen, vaak onbereikbaar voor mensen. In ons land worden eind maart of begin april 3-5 eieren gelegd. De eieren komen uit na 16-18 dagen, en de jongen verlaten ongeveer 30 dagen later het nest, tussen begin en midden mei.
Roeken fourageren voornamelijk in open landschap, vooral op grasland. Een groot deel van het voedsel bestaat uit dieren die in, op of boven de grond leven, zoals regenwormen, emelten en verschillende insekten. De waarde van de roek als bestrijder van insektenplagen wordt vaak aangehaald. Naast grasland heeft de roek ook akkerland als fourageergebied waar vooral ingezaaide granen en morsgranen worden gegeten, soms ook aardappelen en erwten.

De Populatieontwikkeling
Volgens de telling van 1980, uitgevoerd door Faunabeheer, waren er in dat jaar 19.175 roekenesten in ons land. Dit is een toename sinds 1970 met bijna 80% (in 1970 waren er 10.683 nesten). Deze toename is grotendeels tot stand gekomen tussen 1975 en 1980 (in 1975 waren er 10.956 nesten).
Door deze relatief grote aantalstoename ontstond er nogal wat onrust onder de boeren, vooral in streken waar de toename het sterkst en de schadegevoeligheid van de landbouw groot was (Noord- en Zuid-Oost Drenthe).
Nu is het geen juist uitgangspunt de toename te projecteren tegen het aantal nesten dat er in 1970 was, toen een dieptepunt werd bereikt. Feijen maakte een vergelijking tussen het aantal nesten in 1944 (een betrouwbare telling) en in 1970, en kwam tot de conclusie dat er een afname van bijna 80% (36.884 nesten) had plaatsgevonden (tabel 1, 1e kolom), terwijl de toename in de jaren '70 slechts 8.492 nesten bedraagt. Maken we eenzelfde vergelijking met de aantallen nesten in 1944 en 1980, dan zien we dat er in 1980 60% minder roekenesten waren dan in 1944 (tabel 1, 2e kolom). Men kan dus constateren dat er lokaal een goed herstel is opgetreden, maar landelijk bezien slechts in beperkte mate. In figuur 2 is weergegeven hoe het verloop van het aantal roekenesten per provincie is geweest in de jaren 1944, 1970 en 1980.
Hieruit blijkt dat bijna overal een gedeeltelijk herstel is opgetreden, maar dat alleen de aantallen in Drenthe en Friesland die van 1944 benaderen.
 

Provincie	% achteruitgang in 1970 vergeleken met 1944	% achteruitgang in 1980 vergeleken met 1944
Groningen	7..............	37..............
Friesland	37..............	7..............
Drenthe	64..............	21..............
Overijssel	80..............	67..............
Gelderland	85..............	78..............
Utrecht	82..............	88..............
Noord-Holland	88..............	73..............
Zuid-Holland	92..............	94..............
Zeeland	100..............	100..............
Noord-Brabant	87..............	65..............
Limburg	85..............	80..............
Nederland	80..............	60..............

Tabel 1 Achteruitgang van de roek :% minder roeken in 1970 en 1980 vergeleken met 1944.

Gif en bestrijding
Als belangrijkste oorzaak van de grote achteruitgang na de oorlog van de roek in Nederland noemen Koelink en Laheij het gebruik van zaaizaadontsmettingsmiddelen in de landbouw (aldrin, dieldrin, heptachloor en vooral methyl-kwikverbindingen). Ook in Groot-Brittannië en Zweden is de roek achteruitgegaan. In Zweden is een duidelijk verband gevonden tussen het gebruik van methylkwikhoudende stoffen en de achteruitgang van het roekenaantal. Daarnaast hebben veel bestrijdingsakties plaatsgevonden, waarbij kolonies verstoord en voornamelijkjonge roeken (takkelingen) geschoten werden. Ondanks het verbod op het gebruik van genoemde zaaizaadontsmettingsmiddelen in 1969 en het niet meer openen van de jacht vanaf 1977, is de roek praktisch niet teruggekeerd in een aantal provincies, en is in de meeste andere slechts een gedeeltelijk herstel opgetreden. Hoe staat de roek er nu voor in Nederland? Om te beginnen is de dichtheid (0,6 nest/km²) laag vergeleken met die van Denemarken (1 nest/km²) en Groot Brittannië (4,8 nesten/km²). Verder is hierboven al geconstateerd dat de roek nog vrijwel ontbreekt in enkele provincies waar hij vroeger wel voorkwam. Toch is niet het hele beeld somber, want het is hoopgevend dat de stand in Drenthe zich in tien jaar heeft kunnen herstellen.
Het feit dat een aanzienlijk deel van het totale roekenbestand van Nederland (30%) in Drenthe broedt, terwijl hier ook de meeste overlast van de roeken ondervonden wordt, benadrukt nog eens het belang van het vinden van oplossingen voor de problemen die in deze provincie optreden.

Figuur 2 Aantal nesten per provincie in 1944, 1970 en 1980.

Landbouwschade door roeken
Roeken eten zowel dierlijk als plantaardig voedsel. Het blijkt niet eenvoudig te zijn om de verhouding ervan vast te stellen. Het bekijken van maaginhouden is een methode die tot overschatting van de hoeveelheid plantaardig voedsel leidt aangezien dierlijk voedsel sneller verteert. Vast staat dat de roek het grootste deel van het jaar niet schadelijk is, maar zelfs nuttig. Feijen geeft aan dat de roek in vele landen als een nuttige vogel beschouwd wordt.
Als een soort niet mag worden geschoten, kan een verzoek tot vergoeding van landbouwschade veroorzaakt door deze soort worden ingediend bij het Jachtfonds. Vanaf 1978 gebeurt dit voor de roek, met name in de provincie Drenthe.
De schade wordt getaxeerd door de Wildschadecommissie (Wico), waarin beëdigde deskundigen op het gebied van de landbouw en de jacht zitting hebben. De uitgekeerde schade in Drenthe bedroeg in 1978 fl 24.400, in 1979 fl 22.300, in 1980 fl 40.400 en in 1981 fl 26.200.
De toename van de klachten is niet alleen toe te schrijven aan een reële toename van de schade, maar ook aan het meer bekend worden bij de boeren van de mogelijkheid om klachten in te dienen.
Dit is gebleken uit gesprekken met boeren, die vertelden er door collega's op gewezen te zijn. Volgens de ambtenaar van de Direktie Faunabeheer zijn nog niet alle boeren bekend met de mogelijkheid om klachten in te dienen.

Schadebepaling moeilijk
De grootste schade wordt ondervonden tijdens de voorjaarsinzaai van granen, en aan de melkrijpe korrel van de granen in de zomer. Daarnaast is er schade bij de maisinzaai en incidenteel in de aardappelen en suikerbieten.
In het voorjaar treedt schade op door het oppikken van zaaizaad en het uittrekken van kiemplanten van granen. Daarbij lopen de roeken de rijtjes af, zodat er bepaalde delen van de akker uitgedund worden. Vaak blijkt later in het jaar dat de schade meevalt, omdat het overgebleven gewas meer uitgestoeld is. Ook blijkt dat boeren vaak dichter zaaien dan nodig is, d.w.z. meer zaaigoed gebruiken dan nodig is voor een optimale opbrengst. In zo'n geval valt de uiteindelijke schade vaak erg mee.
Schade aan de melkrijpe korrel ontstaat als graan gelegerd is, of omgeknakt wordt. Bij het beoordelen van de schade is het niet altijd goed mogelijk om met zekerheid vast te stellen of er uitsluitend sprake is van roekenschade.
Als het graan gelegerd is, kunnen ook eenden en duiven ervan profiteren. Dan is het wel erg moeilijk om het aandeel van de roeken in de schade te beoordelen. Legeren kan, behalve door sterke wind en onweer, bevorderd worden door overbemesting, of door te dicht zaaien. Er zijn aanwijzingen dat het omknakken van halmen veelal 's nachts en 's avonds plaatsvindt door eenden. Als er dan overdag roeken afkomen op de omgeknikte halmen, worden ze als de boosdoeners gezien. Dat eenden 's nachts halmen omknakken is mij verteld door enkele jachtopzieners, die 70-80% van dit soort schade toeschrijven aan de eenden.

Kauwen
Een deel van de aan roeken toegeschreven schade wordt veroorzaakt door kauwen, omdat deze dikwijls samen met roeken in groepen fourageren en grotendeels hetzelfde voedsel eten. Het is opmerkelijk dat er vanaf het jaar dat roekenschade geclaimd kan worden, alleen maar schade door roeken schijnt te worden aangericht, terwijl tot 1977 schade werd toegeschreven aan roeken én kauwen.
Twijfel over de rol van de roeken kan ook ontstaan als er sprake is van aangetaste gewassen. Uit onderzoek is gebleken dat roeken aan de planten kunnen zien wanneer ze aangetast zijn, b.v. door ritnaalden. Als een ziek gewas. b.v. mais aangetast door ritnaalden, door roeken wordt bezocht, wordt de schade toegeschreven aan de vogels, terwijl men zich af kan vragen wat er van het gewas terecht gekomen zou zijn als er geen roeken op afgekomen waren.
Samenvattend kan dus worden gesteld dat enkele factoren het taxeren van de schade zeer bemoeilijken, terwijl bovendien het aandeel van de roek niet altijd duidelijk kán zijn.

Het beperken van schade
Zoals gezegd was er sinds het eind van de jaren zestig een toename van het aantal roeken, nadat het gebruik van methyl-kwikverbindingen als zaaizaadontsmettingsmiddelen in de landbouw verboden werd.
Toch was de stand in 1977 nog dermate laag dat de jacht op deze soort werd gesloten. Hiermee werd dus aan landbouwers ook de mogelijkheid ontnomen om eventuele schade te bestrijden door inschakeling van de jachthouder. Maar wél konden zij nu schadeclaims indienen bij het Jachtfonds, zodat het al snel duidelijk werd dat het herstel van de roek, met name in Drenthe, aanleiding gaf tot klachten over schade.
Met het stijgen van de uitgekeerde schade, nam ook de roep om heropening van de jacht toe. De Minister van Landbouw besloot daarop tot de afgifte van vergunningen ex art. 53 van de Jachtwet (124 in 1980, 116 in 1981) aan een aantal, verspreid over de provincie Drenthe wonende personen. Bij (dreigende) schade zouden deze dan snel aanwezig kunnen zijn om de roeken te verdrijven. In 1980 werden op deze manier volgens opgave van de vergunninghouders 1074 roeken geschoten in Drenthe!
De Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Vogels was ernstig verontrust over het zeer forse afschot, temeer omdat desondanks de gemoederen rond de roek niet leken te bedaren.
Wederom werd er vanuit gegaan dat het doden van de vogels de enige manier is om schade te beperken. Andere verjaagmethodes werden niet serieus uitgeprobeerd. De Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Vogels besloot om een onderzoek te laten verrichten naar deze alternatieve verjaagmiddelen, omdat dit door de betrokken overheidsinstanties niet werd gedaan.
De schrijver dezes heeft in opdracht van Vogelbescherming gedurende 1981 het effect op roeken bestudeerd van enkele gebruikelijke (afschieten + neerleggen en neerleggen van roeken) en minder gebruikelijke verjaagmethodes (angstkreten, gaskanon, Flash Harry's). De vraag was of er een methode of een kombinatie van methodes is die eenvoudig, goedkoop en snel kan worden toegepast om roekenschade te minimaliseren, rekening houdend met zowel het belang van de vogels als dat van de boeren.

Figuur 3 Gaskanon

Verjaagmethodes
Allereerst werd een inventarisatie gemaakt van de verjaagmiddelen die bekend zijn uit de literatuur. De volgende methodes worden in de literatuur genoemd:

Na een grondige afweging van de voor- en nadelen van de verschillende middelen werd besloten de volgende nader te onderzoeken:

Effectiviteit methoden
Het effect van deze verjaagmiddelen werd bekeken door, nadat een groep roeken van een bepaald perceel verjaagd was, van uur tot uur terug te keren bij dit perceel om te controleren of er roeken aanwezig waren. Ook in de navolgende dagen werd dit gedaan. Als we de gegevens uit de literatuur en de resultaten van dit onderzoek met betrekking tot de vijf onderzochte verjaagmiddelen bekijken, komen we tot de volgende conclusie:
Het afschieten en vervolgens neerleggen van de roeken is effectief. De methode is nogal bewerkelijk, en het is vaak onmogelijk op het perceel waar de roeken zitten er één te schieten, omdat de vogels zeer alert zijn. Het komt er op neer dat men veel in het veld moet zijn, en de vogels moet besluipen. De jagers vinden het vaak bezwaarlijk om de hele dag achter de roeken aan te moeten zitten. Vaak is men gedwongen elders één of meer roeken te schieten en vervolgens op het schadeperceel neer te leggen.
De dode roeken werden neergelegd, omdat dit gebruikelijk is bij de boeren, en meer effect zou hebben dan ophangen. Deze methode is de eerste dag effectief en heeft de volgende dagen minder effect dan de vorige.
Het hoeft geen betoog dat bij beide bovenstaande methodes de belangen van de individuele roeken nogal in het gedrang komen. De methodes werken wel selectief, d.w.z. ze beïnvloeden andere soorten niet of weinig.
De resultaten met het gaskanon waren de 1e dag goed, de volgende dagen minder.
Een nadeel is dat het gaskanon alle vogels verschrikt en dus niet selectief werkt. Daar staat tegenover dat het de vogels niet doodt.
In dit onderzoek voldeed de flash harry goed.
De flash harry werkt niet selectief, maar doodt de vogels niet.
Bij alle voorgaande methodes is er permanent iets aanwezig in het veld om de roeken af te schrikken: een dode roek, een molentje of een knallend apparaat.
Bij de angstkreten echter laat men slechts 1 keer een geluid horen. De resultaten zijn opmerkelijk goed, zelfs nog na 1 dag. De methode is weinig bewerkelijk, men kan een groep roeken van een akker verjagen door plm. 30 seconden een angstkreet te laten horen. Het is niet nodig veel tijd te verliezen met het besluipen van de vogels; op afstanden van 100 en 200 meter bereikt het geluid de vogels al. De vogels werden altijd onmiddellijk door de angstkreten verjaagd (figuur 5)! Men kan het geluid laten horen vanuit de auto, vanaf de fiets of te voet.
De apparatuur die gebruikt kan worden voor het weergeven van de angstkreten bestaat uit een cassetterecorder, tegenwoordig te koop voor ongeveer 100 gulden en in veel huishoudens aanwezig, en een hoornluidspreker van 65 gulden (figuur 6). Angstkreten werken selectief, en bezorgen de vogels weinig nadelen. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de effekten (op lange en korte termijn), de bewerkelijkheid, de kosten, de selectieve werking en het belang van de vogels m.b.t. onderzochte methodes op grond van gegevens uit de literatuur en resultaten van dit onderzoek.
 

Methode geredeneerd naar boer geredeneerd naar vogel   effect 1e dag effect volg.dag bewerke- lijkheid kosten selectieve* werking belang vogel Schieten + neerleggen ++ ++?  - - + + - Neerleggen ++ -  - + + - Gaskanon ++ ++? - + - - + Flash harry ++ ++? + - + - - + Angstkreten + ++? ++ + + + ++ : zeer gunstig ++ : gunstig + - : matig + - : ongunstig  - - : zeer ongunstig * selectieve werking: al of niet effect op andere soorten dan roek Tabel 2 Overzicht van resultaten

Figuur 5 Roekenverjaging met angstkreten

Conclusies
Het blijkt dat het met alle middelen die onderzocht zijn mogelijk is om het gewas tenminste enige dagen tegen roeken te beschermen.
Wanneer we een vergelijking maken tussen de verjaagmethodes moeten we concluderen dat er een belangrijk verschil zit in de bewerkelijkheid. Gaskanon, flash harry en vooral angstkreten brengen minder werk met zich mee dan het afschieten en neerleggen van dode roeken. Daarnaast is het een belangrijk voordeel dat er geen vogels gedood behoeven te worden. Wat betreft de kosten kan men zeggen dat ze bij de onderzochte middelen uiteen lopen van enkele tientjes tot fl 100,- per jaar. Men zou deze kosten zelfs nog kunnen drukken door te denken aan een gemeenschappelijke aanschaf van verjaagmiddelen door een groep landbouwers.
Verjaagmiddelen die roeken in leven laten zijn net zo effectief als het afschieten, en zelfs handiger in het gebruik, zodat afschot niet acceptabel is.